ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ 42 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ, ਈਵੀਐਮ (ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਵੋਟਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨਾਂ) ਨੂੰ ਬੇਨਿਯਮੀਆਂ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਤੱਕ ਲੰਬੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਈਵੀਐਮ ਅਗਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ‘ਤੇ ਖਰੀ ਉਤਰੀ ਹੈ।ਵੈਸੇ ਵੀ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਈਵੀਐਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮ ਹਨ। ਅਸੈਂਬਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੋਟਿੰਗ ਤੱਕ ਈਵੀਐਮਜ਼ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਟਰਾਇਲਾਂ ਅਤੇ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਮੌਕ ਪੋਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਟਰਾਇਲ ਅਤੇ ਮੌਕ ਪੋਲ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ‘ਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਸੁਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿਚ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਹ ਈਵੀਐਮ ‘ਤੇ ਹਾਰ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ‘ਚ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਈਵੀਐੱਮ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਈ ਅਹਿਮ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ EVM ਨੂੰ VVPAT (ਵੋਟਰ ਵੈਰੀਫਾਈਡ ਪੇਪਰ ਆਡਿਟ ਟ੍ਰੇਲ) ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਰਗੇ ਕਦਮ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਵੋਟਰ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਵੋਟ ਪਾਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਹੀ ਵੋਟ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਈਵੀਐਮਜ਼ ਖੁਦ ਹੀ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਈ.ਵੀ.ਐਮਜ਼ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਨਿਰੀਖਣ ਸਮੇਤ ਹਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਈਵੀਐਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਤੁਰੰਤ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਛੇੜਛਾੜ ਵਰਗੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬਲੂਟੁੱਥ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨ ਰਾਹੀਂ ਕਨੈਕਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਚ ਇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਰੇਕ ਈਵੀਐਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਿੰਗ ਚਿੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਜਦੋਂ ਹਰੇਕ ਈਵੀਐਮ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਦੀ 480 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੰਟਰੋਲ ਯੂਨਿਟ (CU) ਦੀ 403 ਵਾਰ, ਬੈਲਟ ਯੂਨਿਟ (BU) ਦੀ 45 ਵਾਰ ਅਤੇ VVPAT ਦੀ 32 ਵਾਰ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਵੀ ਮਾਪਦੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਈਵੀਐਮ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ਲਿਮਟਿਡ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਕ ਇਕਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਬੈਂਗਲੁਰੂ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਪੰਚਕੂਲਾ ਵਿੱਚ ਪਲਾਂਟ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈਵੀਐਮ ਦੀ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਵਾਰ ਮੌਕ ਪੋਲਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ VVPAT ਦਾ ਮੇਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈਵੀਐਮ ਅਤੇ ਵੀਵੀਪੀਏਟੀ ਦੀ ਲਗਭਗ ਛੇ ਵਾਰ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਸੈਂਬਲਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰੇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਗੋਦਾਮ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਹੀ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਨੁਕਸਦਾਰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਟੈਸਟਿੰਗ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੜਾਅ ਡਮੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੋਡ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹਰੇਕ ਡੰਮੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਬਟਨ ਛੇ ਵਾਰ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੋਟਾਂ ਅਤੇ VVPAT ਸਲਿੱਪਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟੈਸਟ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਜਾਂਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਸ ਹੋਈਆਂ ਈ.ਵੀ.ਐਮਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਈ.ਵੀ.ਐਮਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਿੱਚ 1200 ਵੋਟਾਂ, ਦੋ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੋ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸੌ ਵੋਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ VVPAT ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ਦੀ ਜਾਂਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਮੌਕ ਪੋਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੌਥੀ ਜਾਂਚ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਫਾਈਨਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਈਵੀਐਮ ਵਿੱਚ ਅਪਲੋਡ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੋਟਾ ਸਮੇਤ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਬਟਨ ਦਬਾ ਕੇ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਵਾਂ ਚੈਕ – ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਪਲੋਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਈਵੀਐਮਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਨੂੰ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕੱਢ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਵੋਟਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ VVPAT ਸਲਿੱਪਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਈ.ਵੀ.ਐਮ. ਨੂੰ ਟੈਸਟਿੰਗ ਲਈ ਵੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਛੇਵੀਂ ਜਾਂਚ- ਇਹ ਬੂਥ ‘ਤੇ ਵੋਟਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਉਮੀਦਵਾਰ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਏਜੰਟ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਵੋਟਾਂ ਈਵੀਐਮ ਤੋਂ ਡਿਲੀਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਛੇ ਜਾਂਚਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਈਵੀਐਮ ‘ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਦੋਸ਼ ਉਦੋਂ ਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ 148 ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਚੋਣਾਂ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। 2024 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਈਵੀਐਮ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 44 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।
